W Muzeum Kinematografii w Łodzi powstaje wystawa "Pół wieku Ziemi obiecanej"

Wystawa upamiętni 50. rocznicę premiery "Ziemi obiecanej" w reżyserii Andrzeja Wajdy. Film, który przez badaczy, krytyków i widzów uznawany jest za arcydzieło polskiej kinematografii, po raz pierwszy został pokazany publiczności 21 lutego 1975 r. Adaptacja powieści Władysława Reymonta, która w pierwszej wersji, w odcinkach, ukazywała się w latach 1897–1898 w warszawskim "Kurierze Codziennym", to w pełni autorskie dzieło Wajdy - reżyser usunął wiele wątków, dopisując niezapomniane sceny filmowe, m.in. finałową, w której Karol Borowiecki, w przededniu rewolucji 1905 r., wydaje rozkaz strzelania do robotników.

Dziesięć lat temu "Ziemia obiecana" została uznana za najlepszy polski film wszech czasów. W ramach ankiety zorganizowanej przez Muzeum Kinematografii w Łodzi wspólnie z Uniwersytetem Łódzkim i Stowarzyszeniem Filmowców Polskich z okazji 120. rocznicy narodzin kina, takiego wyboru dokonali reprezentanci rozmaitych profesji filmowych - krytycy, reżyserzy, filmoznawcy.

"Po opublikowaniu wyników ankiety Andrzej Wajda napisał do naszego Muzeum, że czuje się zaszczycony docenieniem jego filmu. Ten list reżysera, który zmarł rok później, to cenna pamiątka, która również znalazła się na naszej wystawie" - powiedziała w rozmowie z PAP jedna z kuratorek ekspozycji Zuzanna Woźniak.

Jak wspominał Wajda w swojej autobiografii "Kino i reszta świata", to Andrzej Żuławski jako pierwszy zwrócił jego uwagę na powieść Reymonta, a nawet wskazał mu film wyprodukowany przez łódzką Wytwórnię Filmów Oświatowych w reżyserii Leszka Skrzydło pt. "Pałace Ziemi obiecanej" z 1967 roku. "Kamera ukazywała tam wyzłocone, bogate, do niemożliwości przeładowane wnętrza salonów, jadalni, gabinetów i wozowni. Całe to bogactwo czekało na mój film" – pisał.

Reżyser chciał rozpocząć realizację filmu w 1967 roku, ale niezadowolony ze scenariusza złożonego w Zespole Filmowym "Kamera", sam przystąpił do pisania w latach 1971–1973. Tworząc wystawę w Muzeum Kinematografii zespół kuratorski wykorzystał fakt, że Wajda realizując film, sporządzał mnóstwo notatek, których potem nie wyrzucał. Dlatego z archiwum reżysera przechowywanego w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie udało się wypożyczyć mnóstwo zapisków świadczących o ogromie pracy reżysera. W zbiorach Wajdy zachowała się także książka pokazująca pałace łódzkich fabrykantów - jednym z jej autorów był pierwszy dyrektor Muzeum Kinematografii Antoni Szram.

"Zadecydowaliśmy, aby ekspozycję o +Ziemi obiecanej+ wypełnić twórczością Wajdy, dlatego przestrzeń wystawy została podzielona tkaninami, na których nadrukowaliśmy w powiększeniu jego notatki. Zwiedzający będą mogli zobaczyć, co notował Andrzej Wajda na różnych etapach produkcji filmu. Oczywiście, mogliśmy pokazać tylko wybrane fragmenty, bo tych zapisków są tysiące, do tego dochodzą jeszcze dzienniki, które ostatnio zostały wydane" - zaznaczyła kuratorka.

Zdjęcia do filmu zaczęły się w lutym 1974 roku, a premiera odbyła się rok później. Produkcja kosztowała ponad 30 mln zł. Zdaniem ekspertów, trudność w realizacji tego obrazu wynikała z bogactwa drugoplanowych wątków, postaci i wydarzeń. Aby film pozostał czytelny dla widza, reżyser zdecydował się na zatrudnienie wyrazistej obsady. W "Ziemi obiecanej" wystąpiło ponad pięćdziesięciu aktorów i przeszło stu statystów. W roboczych notatach reżysera można znaleźć wiele pomysłów obsadowych np. do roli Moryca planował Jerzego Zelnika, Jana Nowickiego i Jerzego Stuhra. Ostatecznie zagrał go Wojciech Pszoniak. Co do odtwórcy głównej roli Wajda od początku miał jasną wizję.

"Andrzej nie miał wątpliwości, kto ma grać główną rolę. Zaproponował właśnie, że tego bohatera, cynicznego Polaka, okrutnego rekina łódzkiego, jak się okazało, mam grać ja" - wspominał po latach Daniel Olbrychski, którego relację można oglądać w internetowym Archiwum Historii Mówionej na stronie Muzeum Kinematografii w Łodzi.

Za zdjęcia odpowiadali Witold Sobociński, Edward Kłosiński i Wacław Dybowski. Ze wspomnień realizatorów filmu wynika, że praca przebiegała bardzo dynamicznie. Równolegle pracowały dwie ekipy zdjęciowe. Głównym zespołem zarządzał Wajda, pozostałymi drudzy reżyserzy Andrzej Kotkowski i Jerzy Domaradzki. Kostiumy zaprojektowała Barbara Ptak. Halina Prugar-Ketling zmontowała film. Niezapomnianą muzykę skomponował Wojciech Kilar.

"Naszą wystawę podzieliliśmy na sekcje wynikające z etapów produkcji filmu - od pierwszych planów reżysera, poprzez notatki z planu, zdjęcia zza kulis, czyli werki, fotosy, ale również wspomnienia twórców, aktorów, osób współpracujących przy filmie. W dalszej części będą wybrane fragmenty filmu, pojawi się wątek premiery i nagród, które film otrzymał - m.in. Złotego Lwa na festiwalu w Gdyni, który zresztą też obchodzi w tym roku 50-lecie. Na koniec pokażemy współczesną recepcję, czyli opinie osób młodszych, współczesnych krytyków filmowych, znawców kina na temat +Ziemi obiecanej+" - zapowiedziała Zuzanna Woźniak.

Na wystawie zobaczymy oryginalne kostiumy i rekwizyty m.in. garnitur Borowieckiego, suknie Anki, Mady Muller i granej przez Kalinę Jędrusik Lucy Zuckerowej. Będą też refotografie przygotowane przez specjalizującego się w tej formie przekazu łódzkiego fotografika Stefana Brajtera. Tym razem zestawił on kadry z "Ziemi obiecanej" ze współczesnymi zdjęciami tych samych miejsc w Łodzi.

Łódzkie lokacje planów to ważny motyw - i filmu Wajdy i poświęconej mu wystawy. Wędrując po Muzeum Kinematografii, czyli dawnej siedzibie Karola i Anny Scheiblerów, trafiamy do wnętrz pałacu filmowego Mullera, granego przez Franciszka Pieczkę. To tu nakręcono sceny, w których milioner pokazuje Borowieckiemu salę mauretańską, balową, myśliwską, jadalnię, buduar, szatnię i klatkę schodową. W gabinecie częstuje gościa cygarem. Co ciekawe, zdarza się, że turyści zwiedzający Muzeum Kinematografii - zwykle obcokrajowcy - potrafią zapytać, czy jego siedziba zbudowana została specjalnie na potrzeby realizacji filmów. Inne łódzkie lokacje to m.in. dawne zakłady Izraela Poznańskiego (obecnie Manufaktura), zakłady Scheiblera, ul. Moniuszki. Pałac Karola Poznańskiego (Akademia Muzyczna) i osiedle Księży Młyn.

"Jest taka opinia, pod którą się absolutnie podpisuję, że +Ziemia obiecana+ jest w jakimś sensie filmem dokumentalnym, ponieważ poza dworkiem Anki to wszystko było kręcone w autentycznych wnętrzach. Wszystkie ulice, fabryki, pałace – to były wnętrza autentyczne. Sprawa była tylko kostiumów i pilnowania, żeby nie wszedł jakiś autobus, przechodzień czy maszt na dachu. To miało swoją wagę, że dokumentuje się i utrwala coś, co odchodzi w niebyt, bo np. wjazd Anki do Łodzi był na ulicy Głównej – tam gdzie teraz jest osiedle Manhattan. To wszystko były autentyczne domy. To były ostatnie chwile istnienia tej ulicy" - wspomina filmowa narzeczona Borowieckiego, Anna Nehrebecka w Archiwum Historii Mówionej.

Daniel Olbrychski w wywiadzie, którego udzielił na potrzeby wystawy, przypomina, że statystkami występującymi w scenach rozgrywających się w halach fabrycznych były po prostu pracownice zakładów włókienniczych przebrane w "stroje z epoki"; w 1974 r. obsługiwały one te same, trochę tylko unowocześnione maszyny, które pozostały po dawnych fabrykantach.

"Nie mamy już tego przemysłu, fabryki zamieniły się w centra handlowe albo ekskluzywne osiedla, a ten film wciąż pokazuje warunki życia w Łodzi w XX wieku. W "Ziemi obiecanej" wątki pokazujące robotników są często podkreślone ciszą albo efektami dźwiękowymi, np. szumem maszyn. Nie ma zazwyczaj komentarza, po prostu widzimy ludzi, którzy przyjechali do Łodzi po lepszy byt i ostatecznie zostają pożarci przez system, w większości przypadków źle się to dla nich kończy. Ten film jest także o tym, jak jest traktowana jednostka w systemie kapitalistycznym nastawionym na zysk" - podkreśliła kuratorka.

Filmoznawczyni wymienia o wiele więcej cech "Ziemi obiecanej", które sprawiły, że uznano ją za polski film wszechczasów. To m.in. uniwersalność i aktualność historii, którą Wajda wyłuskał z wielowątkowej powieści Reymonta, zdaniem literaturoznawców wcale nie najwybitniejszego dziełem noblisty. Znajdziemy w niej przyjaźń, walkę o przetrwanie, nierówności społeczne, wyzysk, różne postawy moralne i relacje międzyludzkie.

Znakomite są kreacje aktorskie - nie tylko trzech głównych bohaterów, czyli Wojciecha Pszoniaka, Andrzeja Seweryna i Daniela Olbryskiego, bo w opinii kuratorki także role drugoplanowe, np. Bożeny Dykiel w roli Mady Muller czy Piotra Fronczewskiego jako Von Horna zasługują na najwyższe nagrody. "Tempo opowieści jest bardzo dynamiczne. Z jednej strony jest to film historyczny, a z drugiej narracja, sposób prowadzenia postaci jest bardzo dynamiczny, jak tempo życia w Łodzi w tamtych czasach. My to dziś rozumiemy, bo nasze tempo życia też takie jest" - uważa Zuzanna Woźniak.

W 1976 roku "Ziemia obiecana" była nominowana do amerykańskiej Nagrody Akademii Filmowej, jednak Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego dostał wówczas Akira Kurosawa. Polska produkcja miała złą prasę za oceanem - reżysera oskarżano o antysemityzm, chociaż w porównaniu z książką Reymonta Wajda znacząco złagodził tego typu wątki.

"W jednym z zagranicznych artykułów krytyk napisał, że nie widział tego filmu, ale uważa, że jest antysemicki, ponieważ nakręcono go w Polsce. To pokazuje, jakie były nastroje w momencie, gdy film się pojawił. Andrzej Wajda nie dostał Oskara za +Ziemię obiecaną+; otrzymał go dopiero za całokształt twórczości" - przypomniała filmoznawczyni.

Kuratorzy - obok Zuzanny Woźniak są to: Rafał Andrzejczak, Marzena Bomanowska, Anna Michalska - zapewniają, że na wystawie znalazło się wiele ciekawostek i oryginalnych obiektów związanych z adaptacją powieści Reymonta.

Nie zapomniano m.in. o pierwszej filmowej wersji "Ziemi obiecanej" z 1927 roku w reżyserii Aleksandra Hertza i Zbigniewa Gniazdowskiego. W tej wersji romantyczna relacja Karola Borowieckiego z Anką Kurowską ma szczęśliwy finał. W roli Anki wystąpiła gwiazda polskiego kina międzywojennego, Jadwiga Smosarska, a z nią m.in.: Kazimierz Junosza-Stępowski (Karol Borowiecki), Stanisław Gruszczyński (Maks Baum), Władysław Grabowski (Moryc Welt) i Maria Gorczyńska (Lucy Zuckerowa). 72-letni Ludwik Solski debiutował rolą Hermanna Bucholca jako aktor filmowy.

Przedwojenny film do niedawna uchodził za zaginiony, dopiero w 2002 roku badacze Jerzy Maśnicki i Kamil Stepan odnaleźli 15-minutowy fragment dzieła w archiwach Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie. Materiał przedstawia m.in. bójkę ojca uwiedzionej włókniarki, Zosi Malinowskiej, z Kesslerem, która kończy się w tragiczny sposób. Tę i inne zachowane sceny "Ziemi obiecanej" z 1927 r. obejrzymy na wystawie w Muzeum Kinematografii, dostępnej dla zwiedzających od 14 lutego.

Agnieszka Grzelak-Michałowska (PAP)

agm/ aszw/